Historia Parafii

   Dzieje starosądeckiej parafii nierozerwalnie złączone są z dziejami regionu i państwa a także samej miejscowości. Odbijają się w niej zarazem - jak w swoistej miniaturce - losy Kościoła Katolickiego. To nade wszystko jednak historia konkretnych ludzi, w których życiu Chrystus pozostawił swój ślad.

Początki osadnictwa i państwowości

    Najstarsze ślady obecności człowieka na obszarze Sądecczyzny datowane są na okres paleolitu górnego (20 tyś. lat przed Chr.). Rozwojowi osadnictwa na tym terenie sprzyjało jego ukształtowanie. Rzeka Poprad, przecinając z południa na północ masywy górskie Karpat Zachodnich, tworzy naturalny korytarz migracji ludności. W epoce brązu tędy właśnie przebiegał bursztynowy szlak handlowy.

Panorama Kotliny Sądeckiej z Woli Kroguleckiej (foto: Marcin Rola)

   Na przestrzeni VI i VII wieku po Chr. nastąpiła ekspansja Słowian. Znad górnego i środkowego biegu rzeki Dniepr (aktualnie Białoruś) dotarli oni na zachodzie aż po rzeki Łabę i Salę (dzisiejsze Niemcy), kolonizując z biegiem czasu również obszar Sądecczyzny. Osiedliło się tu najprawdopodobniej zachodniosłowiańskie plemię Wiślan. Podbite zostało ono z kolei pod koniec X wieku przez pobratymców - Polan, którzy włączyli te tereny do swego państwa, tworząc tym samym  trwałe zręby naszej Ojczyzny.

   Najstarszą siedzibą administracji polańskiej, czyli kasztelana sądeckiego był gród w Naszacowicach. Po jego spaleniu, siedziba kasztelani została przeniesiona do Sącza Podegrodzkiego (aktualne Podegrodzie). Tu też za panowania króla Bolesława Chrobrego w 1014r. powstał pierwszy na tym terenie kościół i parafia (do niej zapewne należał pierwotnie Stary Sącz). Uległy one jednak, jak i sama miejscowość,  zniszczeniu podczas pierwszego najazdu mongolskiego w 1241r. i odtąd stopniowo traciły na znaczeniu. Kolejne straty i zmiany przyniósł ponowny, czyli II najazd tatarski (1256r.). Książę krakowsko-sandomierski Bolesław Wstydliwy przekazał wówczas Sądecczyznę swej małżonce - św. Kindze jako zastaw za posag przekazany na odbudowę wyniszczonego kraju. W tym też czasie nastąpiło przeniesienie ośrodka lokalnej władzy do Starego Sącza. 

   Miejscowość

   Nazwa Sącz etymologicznie pochodzi od staropolskiego Sądecz (1163r.), Sandecz (1243r.), Sandech (1288r.). Utworzona została od słowiańskiego imienia Sądek lub Sądko. Być może tak nazywał się założyciel miejscowości lub przywódca osady. Z biegiem czasu określenie to uległo stopniowemu uproszczeniu i przybrał0 teraźniejszy kształt. W XV wieku, dla odróżnienia sąsiadujących z sobą Sączów, starszy zaczęto nazywać Starym, a młodszy Nowym.

   Stary Sącz to jedna z prastarych miejscowości Sądecczyzny. Swymi początkami sięga prawdopodobnie XI wieku. Brak tu jednak konkretnej daty. Wskazuje się - jako przypuszczalny okres powstania - panowanie króla Bolesława Chrobrego (992-1025). Jego istnienie potwierdzają wszelako dopiero późniejsze wzmianki. Zwyczajowo przyjęło się, iż został po raz pierwszy historycznie wymieniony w dokumencie przekazania Ziemi Sądeckiej św. Kindze (1257r.). Stał się skutkiem tego jej siedzibą, a przez to - na okres panowania - regionalnym centrum władzy i gospodarki. Tu też z jej inicjatywy powstały dwa klasztory: męski - franciszkanów (ok. 1280-1815) oraz żeński - klarysek (1280r.). Na rzecz tego ostatniego zapisała także - jako uposażenie - swoje włości w tym i samą osadę. Odtąd ich dzieje trwale się splatają i wzajemnie kształtują, co zewnętrznie za czasów I Rzeczypospolitej wyrażała juryzdykcja matki ksieni nad tym miejscem.

Panorama starosądeckiego rynku (foto: Marcin Rola)

   Miejscowość położona jest w zachodniej części Kotliny Sądeckiej u zbiegu rzek: Dunajca i Popradu. Obecnie liczy 9120 mieszkańców (dane z 03 stycznia 2013r.). Lokowana została jako miasto na prawie magdeburskim pomiędzy rokiem 1257 a 1273, co następnie ponowiono w 1357r. Posiada odtąd nieprzerwanie prawa miejskie. Stanowi lokalne centrum: samorządowe (gmina), kulturalno-oświatowe (liceum ogólnokształcące, zespół szkół ponadgimnazjalnych, szkoła muzyczna I stopnia, internat międzyszkolny), gospodarcze oraz religijne (ośrodek dekanatu starosądeckiego, klasztor - sanktuarium św. Kingi, ołtarz papieski - Diecezjalne Centrum Pielgrzymowania OPOKA).

   Swym zasięgiem parafia obejmuje także sąsiednie Popowice. Położone są one, w przeciwieństwie do Starego Sącza, po prawej stronie rzeki Poprad na pograniczu Kotliny Sądeckiej i Beskidu Sądeckiego. Liczą obecnie 649 mieszkańców (dane z 03 stycznia 2013r.). Nazwa etymologicznie wskazuje, iż była to własność kościelna (pop czyli ksiądz, więc Popowice to poddani popa - księdza) bądź też, że ich założyciel lub właściciel posiadał przydomek Pop. Pierwsza wzmianka o nich pochodzi (1432r.) z dokumentu ksieni klasztoru - Anny Przyszowskiej. Miejscowość pierwotnie należała do parafii w Żeleźnikowej Wielkiej, ale z biegiem czasu  włączono ją (od 1555r.) do parafii starosądeckiej.

Powstanie parafii

   Początki chrześcijaństwa na terenie Starego Sącza, ze względu na brak materialnych świadectw, spowija tajemnica. Należy je łączyć z ufundowaniem kościoła i parafii (1014r.) w pobliskim Sączu Podegrodzkim (dzisiejsze Podegrodzie). Sukcesywnie jednak z rozwojem samej osady utworzono i w niej parafię. Przypuszcza się, iż miało to miejsce najpóźniej w XIII wieku.

   Być może istniała tu wcześniej światynia - prawdopodobnie drewniana - a wraz z nią i parafia. Na skutek pierwszego najazdu tatarskiego (1241r.) uległy one wówczas całkowitemu zniszczeniu. Ich odbudowa bądź też, co bardziej wiarygodne, powstanie wiąże się z panowaniem Bolesława Wstydliwego (1227-1279). Sam władca lub raczej jego małżonka - św. Kinga, w ramach akcji podnoszenia swego księstwa z wojennych zgliszczy, sfinansowali budowę starosądeckiej fary i utworzenie parafii. Wskazuje na to wybór na jej patronkę św. Elżbietę Węgierską, której kult w tym czasie szerzył się po niedawnej kanonizacji (1235r.). Mogło zaś to nastąpić w ramach lokacji osady na prawie niemieckim (1257-1273). Łączyła się ona bowiem często  z wytyczeniem nowego planu zagospodarowania danego terenu, a przy tym także z wydzieleniem działek dla instytucji publicznych m.in. religijnych.

   Z własnością ziemską związane było nie tylko erygowanie parafii. Właściciel miejscowości zazwyczaj fundował świątynię, co później wiązało się z odpowiedzialnością za nią, ale i dawało mu wpływ na funkcjonowanie wspólnoty. Miał m.in. prawo przedstawiania kandydata na urząd plebana (proboszcza). Za czasów I Rzeczpospolitej ten patronat parafialny sprawowała matka ksieni klasztoru sióstr klarysek.

   Wierni ze swej strony zobowiązani byli do ponoszenia różnych ciężarów na rzecz Kościoła np. dziesięcina czy świętopietrze. Ich życie duchowe na co dzień związane było z członkostwem w różnego rodzaju grupach tzw. bractwach. Przynależność do nich wynikała często z wykonywanego zawodu np. kaletnik, garbarz. Każda z tych wspólnot miała swego patrona, własne modlitwy czy nabożeństwa a niekiedy nawet i ołtarze.

   Wśród stowarzyszeń religijnych działało tu m.in. bractwo p.w. Bożego Ciała (od 1455r.) dla kapłanów z ówczesnego dekamatu sądeckiego, a dla świeckich bractwo literackie NMP (od 1560r.) oraz św. Anny (od 1596r.). Zakon Braci Mniejszych prowadził ponadto bractwo różańcowe (od 1627r.). Przy parafii funkcjonowała także szkoła dla dzieci mieszczańskich. Jej absolwenci kontynuowali później naukę, jak świdczą rejestry akademickie, m.in. na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.

   Równolegle z rozrastaniem się Sącza i wzrostem jego znaczenia pojawiły się kolejne ośrodki życia religijnego. Wraz z klasztorem ojców franciszkanów  powstał w XIII wieku kościół p.w. św. Stanisława BM, a w ramach klasztoru sióstr klarysek wzniesiono świątynię p.w. Trójcy Świętej. W XVI wieku wybudowano kościół p.w. św. Rocha i Sebastiana. Obok niego starosądecka ksieni Ewa Gostwicka ufundowała (1608r.) tzw. dom dla ubogich, czyli ówczesny szpital. Pierwotny budynek drewniany pod koniec XVIII wieku zastąpiono murowanym. Przetrwał on do naszych czasów, choć nie pełni obecnie swej wcześniejszej funkcji (aktualnie ul. Sobieskiego 74).

   Historycznym wydarzeniem w dziejach miasta i parafii była wizyta króla Jana III Sobieskiego w 1683r. Wracając po zwycięstwie odniesionym nad Turkami pod Wiedniem, monarcha właśnie w Starym Sączu spotkał się z małżonką - królową Marią Kazimierą, która wyjechała mu naprzeciw. Rezultatem tego pobytu była królewska interwencja w Stolicy Apostolskiej w sprawie przeciągającego się procesu beatyfikacyjnego księżnej Kingi. Dzięki usilnemu wsparciu władcy została ona ogłoszona błogosławioną 11 czerwca 1690r. przez papieża Aleksandra VIII.

Zabór austriacki

   Na skutek pierwszego rozbioru (1773r.) cała Sądecczyzna została włączona do Cesarstwa Austriackiego. Zmiana ta odcisnęła się nie tylko na społeczności starosądeckiej, ale i na życiu parafii. Poddano ją wówczas reformom w duchu habsburskiego józefinizmu. W jego ramach zaś ograniczono aktywność religijną poprzez zniesienie części nabożeństw, procesji czy bractw. Zarekwirowano także cenniejsze przedmioty. Usunięto także - ze względów sanitarnych - cmentarze spod kościoła farnego i ojców franciszkanów, a zarazem utworzono nekropolię  (1783r.) przy świątyni św. Rocha i Sebastiana. Kapłani mięli - w zamyśle cesarza Józefa II - stać się z duszpasterzy nade wszystko urzędnikami i przedstawicielami państwa.

  Wdrożono ponadto likwidację zakonów, szczególnie kontemplacyjnych, które nie trudniły się szkolnictwem bądź szpitalnictwem. Rezultatem tego była kasata placówki franciszkanów w Starym Sączu (1815r). Świątynię klasztorną rozebrano, a kompleks mieszkalny przeznaczono na magazyn soli, później zaś na sąd i więzienie. Obecnie mieści się tam od czasów powojennych szkoła ponadgimnazjalna. W dawnym zaś pofranciszkańskim budynku folwarcznym działa urząd miasta (zakupiony na ten cel w 1841r.).

    Przeznaczono do usunięcia również siostry klaryski. Pozwolono im wprawdzie pozostać na dotychczasowym miejscu, ale nie mogły przyjmować do swojego grona nowych osób. Liczono, iż z upływem czasu naturalnie wymrą, a wtedy państwo przejmie ich dobra. Sam klasztor ponadto ograbiono z wartościowszych rzeczy i tymczasowo wywieziono do Lwowa relikwie bł. Kingi. Ostatecznie jednak cesarz Franciszek I zgodził się (dekretem z 15 marca 1811r.) na przyjmowanie kolejnych powołań, ale pod warunkiem, że w klasztorze prowadzona będzie szkoła dla dziewcząt (1821-1951). Dzięki czemu zgromadzenie ocalało i istnieje po dziś dzień.

   Na skutek zaborów, wraz z przesunięciem granic państwowych nastąpiła również zmiana granic kościelnych. W miejsce dotychczasowej diecezji krakowskiej utworzono dla tych terenów diecezję tarnowską. Istniała ona początkowo w latach 1786-1805, a następnie już nieprzerwanie od 1821r. W okresie przejściowym, a dokładnie od 10 grudnia 1810r. do 04 listopada 1822r. został powołany w Starym Sączu wikariat generalny. Stanowił on przejściową formę organizacji eklezjalnej. Obejmował obszar na południe od Wisły (ówczesne cyrkuły: Bochnia, Myślenice i Nowy Sącz). Na jego czele stanął starosądecki proboszcz ks. Jan Bayer, który stał się zarazem wikariuszem i oficjałem generalnym. Posiadał zatem władzę bliską samemu biskupowi. Zorganizowano tu także konsystorz, czyli odpowiednik dzisiejszej kurii diecezjalnej.

   W późniejszym czasie (1852r.) w Starym Sączu erygowano dekanat. W jego skład wchodziło osiem ówczesnych parafii: Stary Sącz, Biegonice, Barcice, Muszyna, Nawojowa, Piwniczna, Tylicz i Żeleźnikowa. Jako uzasadnienie swej decyzji biskup tarnowski Józef Wojtarowicz zapisał: Wobec górzystego położenia okręgu i wobec rwących górskich potoków, [dotychczasowym] dziekanom, którzy doglądają szkoły, dostęp do przydzielonych parafii jest nie tylko bardzo utrudniony, ale całkiem uniemożliwiony.

Współczesność

   Wielonarodowa monarchia habsburska, w rezultacie klęski poniesionej w I wojnie światowej (1914-1918), rozpadła się na szereg mniejszych państw. Obszar Galicji stał się wówczas na  nowo częścią Rzeczpospolitej. Do innych ważnych  wydarzeń - współczesnych czasów - można w życiu starosądeckiej wspólnoty parafialnej zaliczyć m.in.: Sobór Watykański II (1962-1965) wraz z jego głęboką reformą liturgii i duszpasterstwa; erygowanie z dotychczasowej parafii dwóch nowych: p.w. św. Mikołaja Bpa (06 grudnia 1980r.) w Moszczenicy Niżnej (wraz z Moszczenicą Wyżną) oraz p.w. Miłosierdzia Bożego (25 stycznia 2009r.) w Starym Sączu (północna część miasta oraz Mostki); budowę kaplicy dojazdowej w Popowicach (1986r.); pontyfikat Jan Pawła II (1978-2005) i jego tutejszą wizytę w 1999r., kiedy to kanonizował bł. Kingę; pozostawienie ołtarza papieskiego oraz powstanie przy nim Diecezjalnego Centrum Pielgrzymowania OPOKA. 

Ołtarz Papieski w Starym Sączu

   Obecnie Parafia p.w. Świętej Elżbiety Węgierskiej w Starym Sączu liczy 5.510 wiernych (dane z 2016r.). Wkroczyli oni nowe millenium chrześcijaństwa jako wspólnota wiary z szczególnym przesłaniem, jakie u jego progu pozostawił na tym miejscu św. Jan Paweł II w dniu kanonizacji bł. Kingi: Pełni wdzięczności wielbimy Boga za dar świętości Pani tej ziemi i prosimy, by blask tej świętości trwał w nas wszystkich; by w nowym tysiącleciu to wspaniałe światło promieniowało na wszystkie krańce ziemi i by ich mieszkańcy przyszli z daleka do świętego imienia Bożego i ujrzeli Jego chwałę.
 

Święci nie przemijają.
Święci wołają o świętość.
Święta Kingo, Pani tej ziemi, uproś nam łaskę świętości!

Homilia św. Jana Pawła II wygłoszona w dniu kanonizacji bł. Kingi

http://th-www.if.uj.edu.pl/~gierula/Parafia/papa/d39.html